تعریف
دایرهالمعارفبرای دایرهالمعارفها تعاریف مختلفی ارائه شده است که برخی از آنها را در زیر خواهیم دید.
امروزه عموماً این تصور از دایرهالمعارف وجود دارد، که دایرۀالمعارف کتابی است چندین و چند جلدی، حاوی دانش بشری که با تعدادی نقشه و تصویر مزین شده و یک نمایه دقیق و تعدادی تصویر و صورتی از اختصارات به همراه دارد (مرادی،1390، ص83).
دایرهالمعارف یا دانشنامه، از زاویه نگرش کتابداران مرجع، نوعی کتاب مرجع یا منبع مرجع از ردیف اول است که از جهت و نظر ساختمان، شبیه فرهنگها یا واژهنامههاست، که در آن به ازای هر مدخل یا شناسه، یک مقاله در حد چند سطر یا چند صفحه داده می شود (لاریجانی، 1381، ص113).
دایرهالمعارفها یا دانشنامهها از جمله کتابهای مرجع می باشند که در آنها اطلاعات برگزیدهای در در رشتههای دانش بشری و یا رشتهای ویژه به صورت مقالههایی بسیار کوتاه و فشرده، فراهم شده است. دایرۀالمعارف، حاصل کوشش یک نویسنده یا زحمات گروهی نویسنده است که به صورت تک جلدی یا چند جلدی تا مجموعهای یکصد جلدی حاوی خلاصه مستند و قابل فهمی از مجموع معارف بشری تألیف و تدوین می شود و ناظر به اطلاعات مکتوب و مصور در باب موضوعهای گوناگون، با نظمی الفبایی است (صافی، 1385، ص61).
دایرۀالمعارف، کتابی است که اطلاعاتی درباره همه شاخه های دانش یا یک موضوع خاص ارائه می کند و درواقع یک مخزن دانش برای ارائه همه گونه اطلاعات مهم است (بیگدلی، 1386، ص39).
اثری که حاوی اطلاعات به صورت مقاله درباره تماما معارف بشری باشد. مطالب و موضوعات در دایرۀالمعارف معمولاً بر حسب حروف الفبا تنظیم میشود (بیگدلی، به نقل از سلطانی، 1386، ص40).
دایرۀالمعارفها، به منابعی اطلاق میشود، که مقالات گوناگونی را درباره موضوعات مختلف دانشهای بشری چاپ و نشر میکنند. دایرۀالمعارفها میکوشند تا چشمانداز روشنی از دنیای دانش فراهم کنند. دایرۀالمعارفها به زبانی ساده، تصویر کاملی از یک موضوع، توصیفی از یک مکان جغرافیایی، یا اطلاعات مربوط به زندگینامه یک شخص نامی را در جهات مختلف فراهم میآورند (مهراد، 1367، ص125).
دایرۀالمعارف نوعی کتاب مرجع است که اطلاعات نسبتاً جامع، و گاه مختصر از دانش بشری را ارائه میدهد. و دانشنامه اثری است حاوی اطلاعاتی به صورت مقاله درباره بخش خاصی از دانش بشری است (خیشوند، 1385، ص59).
با توجه به تمام تعاریف ارائه شده، درمییابیم که یک دایرةالمعارف، کتابی است که با دانش بشری سر و کار دارد و میکوشد تا تصویر جامعی از آنچه که تا به حال بشر بدان دست یافته یا از آن اطلاع حاصل کرده، بدست بدهد. اما اصل واژه دایرۀالمعارف از کجا آمده است؟
"دایرۀالمعارف" ترجمه لفظی عربی واژه فرانسوی دو کلمه یونانی
enkoklios paideia Encyclopaedia است که «دایرۀالمعارف»، ترجمه تحتاللفظی آن است (خیشوند، 1385، ص125).
تاریخچه
دایرهالمعارفهابر اساس شواهد موجود، سابقه تألیف دایرةالمعارف در دوره باستان به کشورهای یونان و روم باز میگردد. سنت یونانی ها این بود که فرهنگ شفاهی خود را به فرهنگ نوشتاری تبدیل کنند، و رومیها نیز میکوشیدند تا خلاصهای از دانش زمان خود را ثبت و ضبط کنند.
در روزگار باستان، فیلسوف به کسی اطلاق می شد که بر همه موضوعهای دانش بشری زمان خود اشراف داشت. از این رو، آثار فلاسفه باستان «دایره دانش» بود. اگر چه گه گاه به ارسطو عنوان «پدر دایرةالمعارف» اطلاق میشود، گفته شده شده است که نخستین دایرۀالمعارف در قرن چهارم پیش از میلاد به همت اسپئوسیپوس، فیلسوف یونانی و شاگرد افلاطون تکمیل شد اما نسخهای از این کتاب بر جای نمانده است. همچنین آمده است که مجموعه نامههایی که مارکوس پورکیوس کاتو
– یکی از حاکمان روم باستان – در سال 183 قم با نام «اندرز به فرزند» به پسرش نوشت، نوعی دایرۀالمعارف و خلاصهای سودمند از دانش آن روزگار بود که اکنون از آن نیز اثری نمانده است (خیشوند، 1385، ص61). مارکوس ترنتیوس وارو (116-27 قم) برای آنکه کار کاتوی مهین را در همه زمینهها به کمال رساند، موضوع کتاب کاتو را در کتاب خود به نام «اصول زندگی مردم روم» که تاریخ تمدن روم بوده، دنبال گرفت. زمانه، این کتاب و تقریباً همه آثار وارو را تباه کرد (مرادی، 1390، ص84). کهن ترین دایرۀالمعارف کامل بازمانده از رومیان، «تاریخ طبیعی» است که در حدود 77 م، به قلم پلینی مهین در شرح جهان و به صورت موضوعی تألیف شد (خیشوند، 1385، ص61). این کتاب 37 جلدی شامل 2493 فصل است و حدود 20000 مدخل را تحت عناوینی چون جهانشناسی، نجوم، هواشناسی، جغرافی، جانورشناسی، گیاه شناسی، پزشکی، جادو و هنرها در بر میگیرد.در همان سده، چینیها به تدوین دایرۀالمعارف همت گماشتند. دایرۀالمعارفهای چینی بیشتر مجموعه هایی بوده از آثار ادبی که کم و بیش به صورت فرهنگی و بیشتر توسط محققان برجسته تدوین شده بود. نخستین دایرۀالمعارف چینی «آینه امپراتور» بوده که در سال 202 میلادی به دستور خاقان وقت چین تدوین شد.
به جهت شرایط اجتماعی
– فرهنگی دنیای کهن و از آنجا که تحصیل علم از امتیازات طبقهای خاص بود. این دایرۀالمعارفها، اغلب برای استفاده گروه خاصی تدوین میشد و توده مردم از استفاده از آنها محروم بودند (مرادی، 1390، ص85). در قرن هفتم نخستین دانشنامه مسیحی را قدیس ایسیدوروس سویلی، با عنوان «در شناخت ریشه واژهها»، در 623م، تدوین کرد. این اثر در بیست کتاب به علوم هفت گانه، مقدماتی پرداخته است: «دستور زبان، منطق و بلاغت، تحت عنوان تریدیوم یا مواد سه گانه؛ حساب، هندسه، نجوم و موسیقی، تحت عنوان کوادریوم یا مواد چهارگانه (مرادی، 1390، ص85)». نظم آن الفبایی است و تا مدتها الگوی دایرۀالمعارف نگاران بود. از این تاریخ تا قرن سیزدهم میلادی آثار بسیاری تألیف شد که می توان آنها را در زمره دایرۀالمعارفها قرارداد (خیشوند، 1385، ص62).در قرون وسطی تعداد زیادی دایرۀالمعارف موضوعی نیز در زمینههای تاریخ، پزشکی، کشاورزی، جانورشناسی و دامپزشکی تدوین شد، که اغلب به فرمان امپراتوران روم شرقی بود. راهبهای به نام هراد (متوفی به سال 1195 میلادی) نخستین زنی است که در سده دوازدهم میلادی، دست به تهیه و تدوین یک دایرۀالمعارف زد. در این سده هونوریوس اینکلیوسیوس دایرۀالمعارف گونهای با نام آینه جهان منتشر کرد (مرادی، 1390، ص85).
مهمترین دایرۀالمعارف قرون وسطی اثری است با عنوان آیینه بزرگ که ونسان بووه، عضو فرقه دومینیکن، آن را تألیف کرد و برخی آن را برجستهترین دستاورد قرن سیزدهم دانستهاند. این اثر شامل همه علوم زمان خود بود، در چهار بخش « طبیعیات، اصول عقاید، تاریخ و اخلاقیات (مرادی، 1390، ص86)» و ده هزار فصل و هشتاد کتاب، که از لحاظ حجم هیچ دایرۀالمعارفی تا اواسط قرن هیجدهم با آن رقابت نکرد. این اثر شامل نوشتههای بیش از 450 محقق یونانی، عبرانی و رومی است و بیش از هر اثر دیگری در سدههای میانه علاقه به ادبیات کلاسیک را در مردم برانگیخت. در 1481م، ویلیام کاکستون این اثر را ترجمه و با نام آیینه جهان منتشر کرد (خیشوند، 1385، ص62).
در اوایل سده پانزدهم بزرگترین دایرۀالمعارفی که تاکنون تدوین شده یعنی یونگ لوتاسین به معنی «دستنامه بزرگ» تدوین شد. متاسفانه قسمتهای کوچکی از این مجموعه 22937 فصلی باقی مانده است، که در سال 1963 منتشر شد. در سال 1541 رینگل برگ بازلی «مطالعات شبانه»، یا «دایره کامل تعلیم و تربیت» را منتشر میکند، به اعتقاد پارهای از متخصصان این نخستین اثری است که واژه «دایرۀالمعارف» را به کار برده است (مرادی، 1390، ص86).
در قرون وسطی، بیشتر تألیفات دایرۀالمعارفی به زبان لاتین بود، ولی پس از ونسان، دایرۀالمعارف نگاران، رفته رفته، آثار خود را به زبانهای دیگری تألیف کردند، از جمله برونتو لاتینی، دوست و مشاور دانته که اثری به نام فرانسه تألیف کرد. در 1559، پاول اسکالیش
– نویسنده آلمانی – نخستین بار کلمه «آنسیکوپدی» را برای توضیح درباره محتوای کتابش به کار برد: « دایرۀالمعارف یا مجموعه دانش جهان، اعم از الهی و غیر الهی ...».آثاری که تا اوایل قرن هفدهم تألیف و تدوین شد، از نظر شیوه نگارش و هماهنگی شاخههای علوم بسیاری متفاوت و دستهبندی علوم در آنها نامنظم و حتی گاه مغشوش بود. نخستین تلاش در روشمند کردن دایرۀالمعارف نویسی در 1620 صورت گرفت. در این تاریخ، سیاستمدار و فیلسوف انگلیسی، فرانسیس بیکن (1561- 1626م) با اثر خود «احیای علوم کبیر»، ساختاری را برای دایرۀالمعارف در سه بخش عمده (طبیعت، انسان و تأثیر انسان در طبیعت) ترتیب داد.
از اواخر قرن هفدهم، نگارش دایرۀالمعارف به زبانهای بومی رواج یافت. عمدهترین اثر دایرۀالمعارفی در این دوره فرهنگ بزرگ تاریخی اثر لویی مورری، کشیش فرانسوی، در 1674 میلادی با نظم الفبایی و به زبان فرانسوی است که نقطه عطفی در تاریخ دایرۀالمعارف نویسی بود. در این کتاب مطالب جغرافیایی و شرح حال شخصیتهای معروف آمده است. این اثر با استقبال فراوانی رو به رو شد. بعد از مورری، عدهای دیگر از روش او پیروی کردند و نظم الفبایی در تدوین دایرۀالمعارف متداول شد. نخستین دایرۀالمعارف انگلیسی با نظم الفبایی دانشنامه فنی اثر جان هریس در سال 1704 است.
از سده هیجدهم تا سده بیستم را میتوان دوره تحول دایرۀالمعارف نگاری در غرب، و متعاقب آن در جهان دانست که حاصل تحول فلسفی و فرهنگی موسوم به روشنگری بود. در این دوره، گرایش به تهیه و تدوین آثار دایرۀالمعارفی و استفاده از شیوه منظم در تقسیم علوم در میان اهل علم وسعت یافت. از آثار مهم این دوره کتابی از افرهیم چیمبرز (1680- 1740) مترجم و فرهنگنامه نویس انگلیسی است که در 1728 در لندن با نام سایکلوپیدیا، یا «فرهنگ جهانی هنرها و علوم» در دو جلد منتشر شد. افرهیم چیمبرز را به سبب همین اثرش میتوان پدر دایرۀالمعارف نویسی نوین نامید. کتاب او با آنکه شامل زندگینامه و مطالب تاریخی و جغرافیایی نبود، با ارجاعات بسیار به مطالب دیگر، بر اثر مهم دیدرو (1713- 1784) و دالامبر (1717- 1783) با نام دایرۀالمعارف که پس از 1751 تدوین شد، و نیز بر دایرۀالمعارف بریتانیکا تأثیر بسیار گذاشت (خیشوند، 1385، ص62).
ویرایش دوم دانشنامه چیمبرز را یک انگلیسی مقیم فرانسه، به نام جان میلز به فرانسه ترجمه کرد، ولی ناشران فرانسوی بر این عقیده بودند که این اثر نیاز به دخل و تصرف زیادی دارد. برای انجام این مهم، ابتدا پل دوگوا دومالو و سپس دنی دیدرو در نظر گرفته شدند. مجلد اول این اثر با مقدمه معروف دالامبر در سال 1751 منتشر شد. دانشمندانی چون ولتر، روسو، کندیلاک، دالامبر، مونتسکیو، تورگوو، اولباک، مارمونتل و ... که به «دایرۀالمعارف» مشهور گردیدهاند، در انتشار این اثر همکاری داشتند. عنوان کامل این دایرۀالمعارف جدید عبارت بود از دایرۀالمعارف یا فرهنگ مستدل علوم، صنایع و حرف. دیدرو، چاپ کتاب را در 28 مجلد در سال 1772 به پایان رساند. در سالهای 1776 تا 1777 پنج مجلد پیوست و در سال 1780 دو مجلد نمایه تحلیلی به آن افزوده شد.
در دو سده اخیر، دایرۀالمعارف فرانسوی الگوی دایرۀالمعارف نویسی بوده است. دیدرو در مقدمه خود این اثر را به فرانسیس بیکن تقدیم کرده تا دین خود را در استفاده از مشی و روش او در تدوین دایرۀالمعارف فرانسوی ادا کرده باشد. از آنجا که دایرۀالمعارف فرانسوی الگوی دایرۀالمعارفهای بعدی است، مشی بیکن از این طریق به دایرۀالمعارفهای بعدی راه یافت و در آنها به کار گرفته شد (مرادی، 1390، ص87).
به غیر از کتاب چیمبرز و دیدرو، باید از قاموس جهانی یا واژگان جهانی اثر یوهان هاینریش تسدلر نام برد که در 1732-1750 تألیف شد. این کتاب، از لحاظ دقت مطالب و در برداشتن اطلاعات زندگینامهای و کتابشناختی، اهمبت فراوانی داشت. امتیاز سه دانشنامه چیمبرز و دیدرو و تسدلر این بود که از مهمترین ویژگی دایرۀالمعارفنگاری معاصر برخوردار بودند: داشتن هیئت ویراستار و شیوه مشخص برای تقسیم موضوعها.
از دیگر دایرۀالمعارفهای مهم قرن هیجدهم دایرۀالمعارف بزرگ بریتانیکا است. نخستین ویراست ان در سه جلد بین سالهای 1768 تا 1771 ندوین و منتشر شد. مقالات این چاپ بسیار کوتاه بود و کتاب در ابتدا بیشتر شبیه واژهنامه بود تا دایرۀالمعارف. این اثر سالهای بعد، یعنی بین 1771 تا 1911، بارها ویرایش شد و هر بار بر جلد آن افزوده شد. ویراست نهم و یازدهم این اثر از لحاظ علمی بودن مطالب و ویرایش دقیق آن بسیار ارزشمند است. در 1929 چهاردهمین ویراست این اثر در 23 جلد متن و یک جلد نمایه منتشر شد (خیشوند، 1385، ص65).
در ویراست پانزدهم این دایرۀالمعارف به سه بخش مستقل تقسیم شد: بخش اول پروپدیا (به معنای پیش دایرۀالمعارف یا یادگیری مقدماتی) که خلاصهای است تک جلدی از همه دانشهای بشر که به عنوان استخوان بندی و راهنمای مطالب بیست و نه جلد دیگر به کار میرود (مرادی، 1390، ص90). بخش دوم ماکروپدیاست که نوزده جلد این دایرۀالمعارف را تشکیل میدهد و شامل مقالات طولانی درباره موضوعات معرفی شده در پروپدیا است. بخش آخر نیز میکروپدیای ده جلدی است که از بیش از صدهزار مقاله کوتاه تشکیل شده است که به ترتیب الفبایی در کنار هم قرار گرفتهاند.
مهمترین دانشنامه قرن نوزدهم، دانشنامه بزرگ جهانی قرن نوزدهم بود که به همت پییر لاروس (1817- 1875) ادیب فرانسوی در بین سالهای 1866- 1876 در پانزده جلد منتشر شد که دو جلد ضمیمه از 1878 تا 1888 به آن افزوده شد. این دایرۀالمعارف اساساٌ واژهنامهای دایرۀالمعارفی بود. این کتاب را همتای فرنسوی دایرۀالمعارف بریتانیکا میدانند. کتاب ارزشمند دیگری که در 1885- 1902 در پاریس به چاپ رسید، دایرۀالمعارف بزرگ در 31 جلد اثر فردینال کامی دریفوس بود.
از موفق ترین آثار مرجع قرن نوزدهم واژهنامه گفتاری اثر فردیدرش آرنولد بروکهاوس (1771- 1823) است که بین 1796- 1811 در آلمان انتشار یافت. این اثر، پس از 1928 به بروکهاوس بزرگ شهرت یافت. فرهنگ و دایرۀالمعارف آلمانی بروکهاوس بزرگ هفدهمین چاپ بروکهاوس است که در 20 جلد از 1928 تا 1935 منتشر شد. این دایرۀالمعارف نمونه دایرۀالمعارفی با مقالههای کوتاه و تصاویر فراوان است (خیشوند، 1935، ص65).
از دیگر دایرۀالمعارفهای انگلیسی زبان قرن حاضر، دایرۀالمعارف آمریکانا است. نخستین ویرایش این دایرۀالمعارف که بر اساس ویرایش هفتم دایرۀالمعارف بروکهاوس تدوین شده بود، در شانزده جلد و در فاصله سالهای 1829- 1833 در فیلادلفیا منتشر شد. این ویرایش در سال 1837 تجدید نظر شد و در سال 1848 یک جلد پیوست به آن افزوده گردید. در سالهای 1918
- 1920 بار دیگر دایرۀالمعارف آمریکانا مورد تجدید نظر قرار گرفت و در 30 جلد منتشر شد و از آن تاریخ سیاست ویرایش و تجدید نظر مداوم را در پیش گرفت. دایرۀالمعارف آمریکانا بیشتر بر تاریخ، جغرافیای آمریکا و زندگینامه آمریکاییان تأکید دارد. از این رو این دایرۀالمعارف بهترین مرجع برای مطالب و موضوعها و شخصیتهای آمریکایی است.در سال 1972 دوروتی کول دایرۀالمعارف بریتانیکا و آمریکانا را با یکدیگر مقایسه کرد. بنابر مطالعه او شباهتهای این دو دایرۀالمعارف به شکل زیر است:
تأکید یکسان بر زمینه های دانش بشری
اختصاص نیمی از مطالب درون هر دو دایرۀالمعارف به علوم اجتماعی و تقسیم بقیه بین علوم انسانی و علوم
37 تا 39 درصد مقالات موجود در انها در زمینه زندگینامهها به حساب میآیند
هردو به یک اندازه مصور هستند
بر مناطق جغرافیایی و سیاسی تأکید دارند
هر دو دارای نمایه های مفصلی هستند.
اما تفاوتهای این دو دایرۀالمعارف نیز به شرح زیر است:
آمریکانا بر تاریخ و جغرافیایی آمریکا و کانادا تأکید دارد، در حالی که بریتانیکا تاریخ و جغرافیای ملل مختلف را در بر میگیرد.
از آنجا که مقالات دایرۀالمعارف آمریکانا کوتاهتر است، استفاده از نمایه آن نیز آسانتر است.
آمریکانا بیشتر عامهپسند است و حتی اندیشههای پیچیده را نیز با زبانی ساده مطرح میکند، در حالی که بریتانیکا بیشتر به کار متخصصان میخورد.
در کار مرجع، آمریکانا برای دانشجویان سالهای اول دانشگاه و کارهای فوری و سریع بخش مرجع مفید است ولی بریتانیکا بیشتر به کار محققان میآید (مرادی، 1390، ص91، با تصرف و تلخیص).
از اوائل قرن بیستم، نگرش علمی بر دایرۀالمعارف نگاری حاکم شد و سنتهای دایرۀالمعارف نگاری تغییراتی کرد. در این دوره بسیاری از مراکز معتبر دایرۀالمعارف نگاری، به جای صرف هزینههای سنگین برای تألیف دایر،المعارفهای جدید که حاوی اطلاعات روز و مقالههای جدید باشد، به بازنگری و روزآمد کردن اطلاعات و تکمیل کردن مطالب دایرۀالمعارفهای قبلی خود پرداختهاند که این کار اغلب به صورت انتشار ضمایم یا کتاب سال صورت گرفته است و به این ترتیب کمبودها و خطاهای آثار گذشته را برطرف و تصحیح کردهاند. برخی از دایرۀالمعارفهای این دوره عبارتند از:
دایرۀالمعارف بزرگ اتحاد شوروی که نخستین بار در شوروی، از 1926 تا 1947 در 65 جلد منتشر شد.
دایرۀالمعارف آمریکانا
دایرۀالمعارف کلمبیا که نخستین بار در 1935 انتشار یافت و ویراست ششم آن در سال 2000 صورت گرفت.
دایرۀالمعارف کالییر نیز از دیگر دایرۀالمعارفهای آمریکایی است که بین سالهای 1949 تا 1951 در 24 جلد انتشار یافت و هر سال نیز تکلمههایی برای آن منتشر می شود.
امروزه در بیشتر کشورهای جهان دست کم یک دانشنامه معتبر عمومی و چندین دایرۀالمعارف تخصصی تألیف شده است. علاوه بر این شکل جدید از دایرۀالمعارف در صنعت نشر دو سده اخیر به نام «محصول مشترک» پدید آمده است که با همکاری مشترک ناشرانی در دو یا چند کشور برای تألیف دایرۀالمعارفی واحد صورت میگیرد و بدین ترتیب اثر پدید آمده در یک کشور یا با تغییراتی جزئی در چند کشور منتشر میشود. از نمونههای موفق این همکاری است: دایرۀالمعارف اونیروسالیس (1967- 1975) که محصول مشترک «باشگاه کتاب فرانسه» و موسسه دایرۀالمعارف بریتانیکا است، دایرۀالمعارف بیم المللی بریتانیکا در ژاپن به زبان ژاپنی، دایرۀالمعارف بارسا به زبانهای اسپانیایی و پرتغالی و هر یک در 16 جلد و با همکاری مؤسسه دایرۀالمعارف بریتانیکا انتشار یافت. از میان دایرۀالمعارفهای آمریکایی، رندوم هاوس به چند زبان و با نامهای متفاوت در چندین کشور منتشر شده است که این اثر موفقترین دایرۀالمعارفهای یک جلدی جهان است.
در عصر حاضر، تدوین دایرۀالمعارفهای کودکان و نوجوانان پیش از گذشته مورد توجه قرار گرفته است، چنانکه تقریباً در همه کشورها دایرۀالمعارفهایی برای این گروه سنی تدوین شده که به صورت مجلدات چاپی یا رایانه ای به بازار عرضه شده است. اما پیش از قرن نوزدهم، فقط یوهان واگنزایل (1633- 1705) دایرۀالمعارفی برای کودکان با عنوان مجموعه کتابهایی برای نوجوانان منتشر کرده بود. در سال 1853، لاروس دایرۀالمعارفی به نام دایرۀالمعارف کوچک برای نوباوگان عرضه کرد. اولین دایرۀالمعارف جدید کودکان را آرتور می (1875- 1943) نویسنده و ویراستار انگلیسی، به نام دایرۀالمعارف کودکان در 1910 در انگلستان منتشر کرد که این کتاب در آمریکا با نام کتاب دانش در 1912 به چاپ رسید. مؤسسه بریتانیکا نیز چند دایرۀالمعارف برای کودکان و نوجوانان منتشر کرده است، از جمله بریتانیکای دبستانی در 1934 و دایرۀالمعارف کودکان در 1971 در 16 جلد مخصوص نوآموزانی که هنوز به مدرسه نرفتهاند. مدتی بعد، دایرۀالمعارف کودکان و نوجوانان آکسفورد برای گروه سنی یازده سال به بالا، در دوازده جلد که هر مجلد به یک رشته یا موضوعی خاص اختصاص دارد، به همراه یک نمایه منتشر شد (خیشوند، 1385، ص67، با تصرف و تلخیص).
از ابتدای دهه 1940 که مؤسسه فیلیپس دیسکت نوری را اختراع کرد، برخی ناشران در صدد برآمدند که تعدادی از کتابهای خود را به صورت دیسکت و لوح فشرده عرضه کنند.
اولین دایرۀالمعارف بر روی لوح فشرده را گرولییر در 1985 تدوین و به بازار عرضه کرد. پس از آن مؤسسات دیگر نیز این شیوه را به کار گرفتند. برخی از این آثار عبارتند از: دایرۀالمعارف چند رسانهای کامپتون در 1989، دایرۀالمعارف انکارتا در 1993 که تا به حال به صورت کتاب چاپ نشده است، دایرۀالمعارف بریتانیکا در 1993، دایرۀالمعارف جهانی کتاب در 1995 و دایرۀالمعارف اونیورسالیس که ویراست 2000 آن یکی از مهمترین دایرۀالمعارفهاست.
یعنی «معارف» است. روی هم رفته این کلمه معنی «خلاصه دانش بشری در یک مرز معین» را میدهند. معادل کلمه یونانی فوق در کشورهای اروپایی به معنی «دایره» ودانشنامه بریتانیکا:
بریتانیکا دانشنامه ای است که اولین بار در سال ۱۷۶۸ منتشر شد و یکی از منابع مهم انگلیسی به شمار میرود و هم اکنون در در حال انتشار و ویرایش می‌‌باشد. در طول سدههای ۱۸ تا ۲۰ مقالات بریتانیکا توسط مقاله‌نویسان خبره و با تجربه در زمینههای مختلف بازبینی شد و مورد تایید قرار گرفت، و حتی گاهی برای تهیه مقالات آن تحقیقات گسترده‌ای انجام می‌‌گرفت. در این مدت بریتانکا شهرت بسیاری را میان انگلیسیزبانان بدست آورد و دانشنامه منحصر به فردی به شمار می‌‌آمد، به طوری که در سده بیستم و در نسخه یازدهم این مجموعه مورد استفاده به عنوان یک مرجع معتبر برای افراد و دانش‌طلبان قرار گرفت. هم اکنون بریتانیکا هم به صورت کتاب، هم به صورت سی‌دی و هم در شبکه اینترنت موجود می‌‌باشد و اطلاعات آن مورد اعتماد می‌‌باشد و میتوان با اطمینان خاطر از آنها استفاده کرد.
تاریخچه
بریتانیکا در اواخر سده هجدهم در ادینبرگ (پایتخت اسکاتلند) توسط کولین مک فورکوهار و با کمک اندرو بل و با نام مصطلح جامعه مردان متشخص منتشر شد. ویلیام اسمیل، ویرایشگر این دانشنامه، هنگامی که ۲۸ ساله بود ۲۰۰ پوند بابت ارائه این دانشنامه در ۱۰۰ قسمت و سه مجلد دریافت کرد.
نسخه اول: اولین قسمت آن در دسامبر ۱۷۶۸ ظاهر شد. نخستین ویرایش آن حاوی مقالات بسیار کوتاه بود. در سال ۱۷۷۱ این کتاب با ۲۳۹۱ صفحه و ۱۶۰ عکس کامل شد و با ۳۰۰۰ نسخه به فروش رسید.
نسخه دوم: پس از موفقیت در نسخه اول، ویرایش دوم آن با کمک جیمز تیلور در طی سالهای ۱۷۷۷-۱۷۸۴ در ۱۰ مجلد و ۸۵۹۵ صفحه ارائه شد.
نسخه سوم: نسخه سوم آن در سال ۱۷۸۸-۱۷۹۷ توسط کولین مک فورکوهار و پس از آن جرج گلیج در ۱۸+۲ جلد و ۱۶۰۰۰ صفحه منتشر شد. نسخه سوم، اولین ویرایشی بود که در آن از مقالات تخصصی در موضوعات گوناگون استفاده شد و در آن مسائلی درباره سالهای آینده آن زمان مطرح شد.
سایر نسخه‌ها: مقالات نسخه‌های ۴ تا ۱۰ عموماً مقالاتی علمی تر از مراجع دیگر به شمار می‌‌آمدند. در سال ۱۸۹۵ بریتانیکا به لندن منتقل شد و در سال ۱۹۰۱ با روزنامه تایمز شریک شد.
نسخه دهم: در این نسخه به دانشنامه تصاویر و نقشه‌هایی بسیار قدرتمند از جهان اضافه شد و در سال ۱۸۹۷ تا ۱۹۲۲ توسط هریس اورت هوپر در آمریکا منتشر شد.
نسخه یازدهم: از سال ۱۹۰۹ و نسخه یازدهم این دایره‌معارف توسط دانشگاه کمبریج در انگلستان منتشر شد. در این ویرایش که در بین سالهای ۱۹۱۰-۱۹۱۱ ارائه شد، صاحبان دانشنامه به اهدافشان رسیدند و تقریباً تمام دنیا از آن استفاده می‌‌کردند و فروش آن بسیار افزایش یافت. این نسخه را همچنین با نام ۱۹۱۱ دانشنامه بریتانیکا (۱۹۱۱ Encyclopædia Britannica) می‌‌شناسند. این ویرایش اولین نسخهای بود که ناگهانی و یک باره ارائه شد و به ویرایش محققان مشهور شد .در حالی که در سایر نسخه ها هر جلد در زمانی مشخص ارائه میشد.
نسخه‌های ۱۲ تا ۱۴: پس از ایجاد نسخه یازدهم تمامی حقوق و مطالب به شخصی به نام سیرز روباک در شیکاگو فروخته شد. در نسخه ۱۲ و ۱۳ سه نسخه به عنوان آپدیت به آن اضافه شد. در سال ۱۹۴۱ سیرز روباک به دانشگاه شیکاگو پیشنهاد داد تا بریتانیکا را به عنوان هدیه دریافت کنند. ویلیام بنتون در سال ۱۹۴۳ تا سال ۱۹۷۳ (زمان مرگش) انتشار دایره المعارف را قبول کرد و پس از آن هلن همینگوی بنتون تا سال ۱۹۷۴ آن را منتشر می‌‌کرد. در سال ۱۹۹۶ بریتانیکا به بیلیونر سوئیسی، جاکوب سافرا فروخته شد.
نسخه جاری: در نسخه ۱۵ بریتانیکا طرحی نو پیاده کردند که این دایره المعارف را در سه بخش ماکرو پدیا میکروپدیا و پروپدیا در سی جلد منتشر کردند و با نام تجاری "Britannica" توسط شرکت بریتانیکا ارائه میشود و دارای ۱۲۰۰۰ مقاله ۴۴ میلیون لغت (در سال ۲۰۰۴) است. نسخه چاپی آن در ۳۲ جلد و ۶۵۰۰۰ مقاله با قیمت ۱۴۰۰ دلار عرضه میشود.
هدف از این دایره المعارف ارائه تمامی معارف و علوم بشری در شکلی نوین بوده است.
پروپدیا خلاصهای است تک جلدی از تمامی دانش بشر که به عنوان راهنمای مطالب بیست ونه جلد دیگر است. طول مقالات و وسعت وشمول آن بین المللی است . مقالات آن معتبر و روزآمد است.
ماکرو پدیا نوزده جلدی 4257مقاله مهم دارد زندگینامه ها و توصیفهای جغرافیایی با روش الفبایی تنظیم شده است.
میکرو پدیا ده جلدی که به صورت مجموعه ای حقیقت یاب از 102214مقاله کوتاه و به شکل الفبایی تنظیم شده است. در هیچ یک از این مقالات بیش از 75 واژه نیست. در آخر همین مقالات ارجاعات لازم برای دستیابی به مقالاتی در همان زمینه در ماکرو پدیا آمده است. موضوعات اصلی با حروف درشت و عکسها وتصاویر مورد نظر رنگی است. ارجاعات با see و see also نشان داده شده است. شماره صفحات به علت طولانی بودن مقالات با a b c d نشان داده شده است.
نسخه آنلاین آن دارای ۱۲۰۰۰ مقاله موجود می‌‌باشد به طوری که خلاصه مقالات به صورت رایگان و مقالات کامل ۷۰ دلار در سال می‌‌باشند. از سپتامبر ۲۰۰۶، بازدیدکنندگانی که با استفاده از پیوند نوشتارها در وب‌گاه‌های دیگر وارد بریتانیکا شوند نسخه کامل مقالات را دریافت میکنند.
نسخه سی دی آن دارای ۸۰۰۰۰ مقاله و نسخه دی‌وی‌دی آن دارای ۱۰۰۰۰۰ مقاله با قیمت ۵۰ دلار موجود هستند. در حال حاضر ۴۰۰۰ نفر در ساخت بریتانیکا سهیم هستند و در دو سال اخیر ۳۵ درصد آن اصلاح شده است.